Me zhvillime të njëpasnjëshme në këtë pjesë tonën të Evropës, rrallëherë kthejmë shikimin dhe reflektojmë për situatat nëpër të cilat kemi kaluar për të parë nëse kemi marrë mësim prej tyre. Por, këtë herë do t’i kthehemi krizës që u shfaq në nëntor dhe dhjetor të vitit të shkuar, e cila nga një vëzhgues i situatës në Ballkan u përshkrua si kriza më serioze në Kosovë në dhjetë vitet e fundit.
Pas mosmarrëveshjeve mes Prishtinës dhe Beogradit për riregjistrimin e targave të automjeteve, përfaqësuesit e komunitetit serb braktisën institucionet e Kosovës, duke përfshirë policinë e gjyqësorin. Kjo u përcoll me disa incidente dhe situata u përshkallëzua deri në atë pikë saqë u ngritën barrikada, u mobilizuan njësitë speciale të policisë, Serbia vuri ushtrinë e vet në gatishmërinë më të lartë ushtarake, teksa Perëndimi bëri thirrje për qetësi dhe uljen e tensioneve. Për kontekstin e kësaj krize, ju rekomandojmë të shihni Shënimin e muajit që e mbajmë rregullisht.
Pyetja është: a ka mundur të shmangej kriza e fundit? Këtë e diskutuam me Miodrag Marinković-in, drejtor i Qendrës për Veprime Afirmative Shoqërore (CASA), dhe Ramadan Ilazin, Udhëheqësin e Hulumtimit në Qendrën e Kosovës për Studime të Sigurisë (QKSS).
Duke e parë në retrospektivë, a ka mundur të shmangej kriza e fundit?
Ramadan Ilazi: Mendoj se kjo pyetje ka një përgjigje të drejtpërdrejtë. Unë mendoj se ajo ka mundur të shmangej por edhe varet nga këndvështrimi ndaj kësaj çështjeje dhe me kë bisedoni. Në njërën anë, mendoj se kriza në veri të Kosovës ka qenë duke u zier për një kohë. Kjo vjen si pasojë e një mungese të zgjidhjes së qëndrueshme për situatën në veri dhe si pasojë e një mungese të qartësisë. Mendoj se banorët në veri janë përballur me atë se çfarë i pret dhe cila është e ardhmja e tyre në rajon. Në anën tjetër, kemi parë përpjekje të qeverisë për të zbatuar marrëveshjet e arritura në Bruksel, por në rrethana që nuk ishin të gatshme për të zbatuar këso marrëveshje. Siç duket nuk ka pasur shumë konsultime me komunitetin lokal dhe aktorët lokalë për qasjen që duhet pasur. Prandaj mendoj se ajo ka mundur të shmangej por duket se edhe kushtet qenë pjekur për një lloj përshkallëzimi për shkak të mungesës së qartësisë për banorët lokalë për të ardhmen, por edhe për shkak të mungesës së një marrëveshjeje të qëndrueshme. Po ashtu mendoj se veriu është tërhequr fuqishëm për një kohë tepër të gjatë nga shumë aktorë, dhe shpresoj që kriza do të rezultojë me ndonjë ndryshim të status quo-së dhe një perspektivë më të mirë për njerëzit atje dhe një të ardhme më të mirë për atë rajon.
NP: Miodrag, a pajtoheni me këtë?
Miodrag Marinković: Po, pajtohem plotësisht sa i përket kësaj çështjeje. Kriza ka mundur të shmangej. Jo vetëm që ka pasur kohë për një kompromis të arsyeshëm teksa po afrohej afati, por duhet përmendur nëse në radhë të parë një afat i tillë ka qenë i logjikshëm. Sepse, çështja e targave ishte në thelb shkaktar i çrregullimit në veri – ajo çështje ishte në agjendë që nga viti 2016. Pra, ka pasur kohë të mjaftueshme për të gjithë që të vepronin si duhet, por kjo fatkeqësisht nuk ndodhi. Kjo më tregon edhe një gjë tjetër: se kriza në veri filloi për shkak të targave, por më vonë u absorbua në një kontekst shumë më të gjerë, dhe ky ishte Plani franko-gjerman. Nga ky kontekst, mendoj se disa aktorë kyçë të komunitetit ndërkombëtar e panë këtë krizë si levë për të arritur zgjidhjen. Prandaj nuk pamë një reagim të menjëhershëm të komunitetit ndërkombëtar, dhe mungesa e një reagimi të menjëhershëm në fakt krijoi një problem edhe më të madh të largimit të serbëve nga institucionet, dhe kjo krizë të shpërthejë në diçka që ende deri më sot nuk e kemi zgjidhur.
NP: Sa ka pasur spontanitet në tërë këtë nga ana e qytetarëve serbë?
Miodrag Marinković: Dëgjo, thonë se nuk ka drekë falas, nuk ka media të pavarura, demonstrata spontane, dhe kjo funksionon shumë mirë për veriun e Kosovës për momentin. Protestat dhe shndërrimi i tyre në krizë barrikadash u drejtuan nga udhëheqësit politikë të serbëve të Kosovës dhe pa dyshim në bashkërendim me Beogradin, sepse në veri nuk ndodh asgjë pa koordinim me Beogradin. Në parim, për serbët e Kosovës kjo nuk është e pazakontë; është thuajse manifestim normal dhe i pritshëm i marrëdhënieve ndërmjet udhëheqësve të zgjedhur dhe votuesve të tyre. Problemi im është se ky opsion politik, opsion i spikatur politik, nuk pasqyron plotësisht nevojat e gjithmbarshme të komunitetit. Përkundrazi, ai u jep prioritet interesave politike të një opsioni të caktuar politik dhe një personi që rri në Beograd. Pra, politikat e tyre nuk janë në vijë me nevojat e gjithmbarshme të komunitetit.
NP: Serbët në pjesën jugore të Kosovës nuk iu bashkuan gjithë kësaj. Si mund të shpjegohet kjo?
Miodrag Marinković: Ata iu bashkuan një proteste, ngase Lista Serbe organizoi autobusë për punonjësit publikë për të ardhur dhe njerëzit nuk kishin zgjidhje tjetër për të ardhur ose jo, pra ishin të detyruar të merrnin pjesë në protestë. Natyrisht, ata nuk ishin pjesë e barrikadave dhe e krizës së vazhdueshme sepse jetojnë në një zonë tjetër. Qëndrimet në jug janë tjera sepse komuniteti serb në atë pjesë të Kosovës jeton në një mjedis mjaft të ndryshëm socio-politik. Janë të shpërndarë në enklava të vogla, kurrë nuk kanë qenë në pozitë për t’i rezistuar presionit të Prishtinës për t’u integruar në shkallën që veriu ishte në gjendje të rezistonte. Në veri, shoqëria është më koherente, kanë lidhje të qarta në Serbi dhe kjo është përkthyer në këtë rezistencë më të madhe ndaj integrimit në shoqërinë kosovare, dhe këtë Beogradi e pa si hapësirë më të madhe për manovrim politik. Interesimi i Beogradit për serbët në jug ishte shumë më i vogël. Unë madje do të thoja se, në këtë çast, me këtë qeveri, serbët në jug të lumit Ibër janë tërësisht të lënë pas dore nga Beogradi. Shfaqja më e dukshme e një politike të tillë ka qenë propozimi i planit për shkëmbime territori nga Beogradi dhe presidenti Vučić më 2018, plan që i lë serbët në jug të lumit Ibër me të ardhme krejt të pasigurt.
NP: Ramadan Ilazi, keni ndonjë për të shtuar për spontanitetin dhe qëndrimin e serbëve në jug?
Ramadan Ilazi: Mendoj se Miki e shpjegoi këtë shumë mirë dhe unë pajtohem. Nuk mendoj se aty mund të flitet për spontanitet, siç shpjegoi Miki. Mendoj se ka pasur ca elemente të organizimit. Ka pasur shumë shqetësime për aktorë të tjerë që provonin të përfshiheshin. Rajoni ynë është zonë shumë tërheqëse për ndikime malinje të aktorëve të tjerë, dhe prandaj situata mund të kishte dalë shumë lehtë jashtë kontrollit; ishte situatë shumë e tensionuar dhe e rrezikshme. Mendoj po ashtu se duhet të vlerësojmë se procesi i decentralizimit të cilin Kosova e zbatoi në jug deri në një shkallë, – dhe nuk po them se është plotësisht meritë e saj – por deri në një shkallë e ka lehtësuar integrimin, ngase situata nuk ka qenë e mirë as në jug para procesit. Pra, kjo na tregon se kur Kosova zbatoi politika që i zgjeronin të drejtat e komuniteteve joshumicë apo krijoi mekanizma për jetësimin e të drejtave të tilla, kemi parë rezultate pozitive. Mua më kujtohet edhe koha kur nuk ishte e lehtë të kaloje nëpër Graçanicë, dhe sot mund ta vizitosh pa frikë e mund të pish kafe atje. Por, sigurisht, çfarë ndodh në veri, ka ndikim edhe në jug dhe këtë e kemi parë se me rritjen e tensioneve kemi parë dhe incidente të reja në jug, të cilat nuk ishin aq të zakonshme; nuk po them nuk ekzistonin fare, por nuk ishin aq të zakonshme. Mendoj se është shembull i mirë përse p.sh. Asociacioni i Komunave me shumicë serbe potencialisht mund të ketë ndikim të jashtëzakonshëm.
NP: Për t’iu kthyer prapë krizës së nëntorit dhe dhjetorit, a ka fituar ndonjë gjë ndonjëra palë prej saj?
Ramadan Ilazi: Unë kam bërë Studime për Paqe dhe Konflikte, dhe një gjë që mësojmë prej kësaj është i ashtuquajturi Mutual Hurting Stalemate [Ngërq i Lëndimit të Dyanshëm]. Është një strategji në të cilën shpesh palët që janë të përfshira në një konflikt të ngrirë, konflikt apo në proces të ndërtimit të paqes që në njëfarë kuptimi krijon një Ngërq të Lëndimit të Dyanshëm për të detyruar aktorët e tjerë për të ndërhyrë apo për të imponuar urgjencën e zgjidhjes së situatës. E, duke parë zhvillimet në retrospektivë, mendoj se ajo ç’po ngjante në veri ishte një Ngërq i Lëndimit të Dyanshëm, po e lëndonte edhe Kosovën, edhe Serbinë. Mendoj se status quo është shumë i rrezikshëm, posaçërisht për Kosovën. Tek shohim pjesët e tjera të Evropës, me tensione të rritura, Transdnistrinë, Nagorno-Karabakun e të tjera, këto konflikte të ngrira të Evropës, mendoj se mundësia e tillë për përshkallëzim ekziston edhe në veri. Kësisoj, mendoj se ajo çfarë fituam prej kësaj ishte një momentum i ri për një zgjidhje të qëndrueshme, të paktën për një kohë, apo për ndryshimin e status quo-së, pra, lëvizje drejt një status quo-je të re sepse siç është bërë e qartë, nuk ka ndonjë zgjidhje që mund të cilësohet si e fundit apo e qëndrueshme. Por ajo ç’u është propozuar të dyja palëve është një zgjedhje e qartë, mes lëvizjes së të dyja vendeve drejt integrimit evropian apo qëndrimit tonë në status quo me këto tensione dhe përshkallëzime që përsëriten pandalur dhe rrezikojnë implikime rajonale. Prandaj, nuk mendoj se ka ndonjë përfitim nga pikëvështrimi i Kosovës; situata në veri është bërë edhe më e nderë. Atje nuk kemi prani efektive të Policisë së Kosovës, ngase numri i tyre – Miki mund ta dijë më mirë këtë – ishte rreth 1500 apo më pak, por kishte qindra policë të veriut që dhanë dorëheqje, dhe kishte dorëheqje edhe nga institucionet etj. Pra, në njëfarë mënyre, në këtë këndvështrim, situata është përkeqësuar, por ka krijuar një momentum të ri për një proces që mund ta ndryshojë status quo-në, me atë që Miki përmendi për Planin franko-gjerman, dhe tani duket se të dyja palët e duan këtë marrëveshje dhe mbetet të shihet se ç’do të ngjajë ditëve në vijim. Mirëpo, mendoj se zgjedhja është e qartë: ose atë, ose izolim për të dyja vendet dhe pasoja të tjera sa i përket integrimit evropian. Ndaj, jam i lumtur që qeveria jonë tani nuk po e kundërshton këtë Plan dhe mbetet të shihet se çfarë do të ngjajë. Por, pa marrë parasysh Planin – kërkoj ndjesë që mora shumë kohë – dua të nënvizoj se janë bërë njëzet e katër vite të një realiteti të ri në veri të Kosovës. Prandaj, pa marrë parasysh se çfarë nënshkruhet në letër në cilëndo zyrë, zbatimi në terren do të jetë shumë i rëndësishëm, dhe duhet të ketë më shumë masa të ndërtimit të besimit ndaj qytetarëve në veri dhe duhet të ketë qasje më pajtuese drejt qytetarëve në veri ngase nuk do të jetë e lehtë të ndryshohet status quo-ja brenda natës. Qytetarët atje janë manipuluar me vite të tëra në procese të ndryshme dhe mendoj se situata për ta nuk ka qenë e lehtë. Ndonëse perceptimi i disa njerëzve këtu në Kosovë është se ata janë rehat, unë personalisht kam parë se situata atje është shumë e vështirë për qytetarët.
NP: Miodrag Marinković, çfarë mendoni për këtë? A ka fituar ndonjë gjë ndonjëra palë prej saj?
Miodrag Marinković: Dëgjoni, e vetmja gjë që kemi fituar është prej asaj çfarë nuk ndodhi, dhe ajo çfarë nuk ndodhi është konflikti i hapur sepse dikush do të lëndohej. Kjo është një gjë që fituam. Në fakt, të dyja palët e kanue kuptuar se nëse nuk ka dialog, nëse nuk ka proces kontrolli, kriza në veri dhe marrëdhëniet mes serbëve dhe shqiptarëve mund të rrëshqasin në diçka që askush s’do të donte të shihte. Nëse ka ndonjë përfitim, dhe komuniteti ndërkombëtar dhe palët e tjera të interesit, atëherë ky është përfitimi: të kuptuarit se gjërat mund të përkeqësohen mjaft lehtë. Sa i takon ndonjërës palë në veçanti, nuk mendoj se ka ndonjë përfitim tjetër, për shembull, madje do të shija humbje në këtë situatë. Ndoshta Dani di më shumë për perceptimet e shqiptarëve të Kosovës për politikën e Kurtit në këtë krizë. Por mendoj se Kurti humbi shumë; ai humbi mundësinë të paraqitej si udhëheqës i përgjegjshëm ndaj komunitetit serb. Në fakt, veprimet e tij nxitën armiqësi në shkallë më të lartë se më përpara; dhe, nëse e shikoni, vetë koncepti, qëkur Kurti filloi të zgjidhte çështjen në veri, ne po bëjmë regres si shoqëri. Tani jemi kthyer në vitin 2011 kur nuk ka pasur serbë në institucione, kur nuk ka pasur serbë në sistemin gjyqësor etj. Ka qenë ky dualizmi në institucione dhe nëse ai vazhdon të merret me të në të njëjtën mënyrë, druaj se do të kthehemi në vitin 1999; shpresoj që jo! Sa për Beogradin, kjo ka qenë humbje edhe për Beogradin. Beogradi e mbështet politikën e saj ndaj Kosovës kryesisht në spin të marrëdhënieve me publikun, manipulimin e njerëzve, dhe mesazhi kryesor gjatë barrikadave të serbëve në Kosovë ishte “Nuk ka dorëzim,” “Ne do t’ju mbrojmë,” etj., dhe ishte kjo maskarada e mobilizimit të forcave ushtarake të cilat krejt e dinë se nuk do të përdoren asnjëherë në këtë konflikt. Ajo ishte thjesht shfaqje. Kjo në fakt i rriti pritshmëritë e njerëzve, dhe kur i goditi realiteti, dhe ky realitet është se Vučići natyrisht nuk do të bënte asgjë që do të antagonizonte, do të thosha në këtë situatë, tutorët e tij perëndimorë, sepse ata e përligjin politikën e tij autokratike duke e parë dobinë prej tij në marrëveshjen mes Kosovës dhe Serbisë. Prandaj, kur ndodhi kjo, kishte shumë zhgënjim me politikën e Beogradit. Kishte edhe hapësirë për ide të ndryshme që të ngriten sërish; disa syresh janë pozicione të frikshme, të skajshme, të cilat nëse përligjen dhe fitojnë momentum, mund ta thellojnë krizën në masë të konsiderueshme.
NP: A mendoni se të dyja palët kanë nxjerrë mësime që të mos kthehen përsëri pas ca muajsh në një krizë të ngjashme?
Miodrag Marinković: Mendoj se, siç thashë në përgjigjen e kaluar, kompromisi nuk ka alternativë, kjo është diçka që të gjithë e kanë marrë si mësim në këtë situatë. Nëse nuk ka një proces të tillë që i ulë në tavolinë të dyja palët, mund të rrëshqasim lehtë në diçka që askush s’do të donte të shihte, trazira, jostabilitet në terren, dikush mund të humbë kokën.
NP: Ramadan Ilazi, keni diçka për të shtuar rreth kësaj?
Ramadan Ilazi: Mendoj se nëse nuk kemi një marrëveshje të nënshkruar, pasiguria do të rritet. Prandaj, nëse rritet pasiguria, do të ketë më shumë tensione, më shumë sjellje të paparashikueshme nga gjithë aktorët. Kështu, shpresoj se kjo marrëveshje do të nënshkruhet, se Plani franko-gjerman do të pranohet, sepse kjo jo vetëm që është nevojë e vendit për të rritur mundësinë e integrimit, por edhe sepse nëse nuk gjejmë njëfarë zgjidhje afatshkurtër, të paktën një zgjidhje të përkoshshme gjer sa të arrihet një e qëndrueshme, mendoj se nuk do të lëvizim drejt integrimeve evropiane. Mendoj po ashtu se izolimi nuk është opsion për Kosovën e as për Serbinë. Sidomos për Kosovën, është jetike të lëvizim përpara drejt integrimit në komunitetin ndërkombëtar. Dhe mendoj se marrëveshja e sjell këtë dhe ofron një momentum për integrim dhe më shumë parashikueshmëri e siguri se po lëvizim drejt një zgjidhjeje, sepse e kemi parë se kur palët nuk lëvizin në atë drejtim, qytetarët pastaj do të reagojnë ndaj kësaj mungese sigurie. Prej vitit 2014 mendoj se pak a shumë kemi qenë në një proces shumë të padefinuar të normalizimit të marrëdhënieve, por sa herë ka pasur zhvillime në proces, ka pasur ndryshim të disponimit, ndryshimit të kontekstit dhe atmosferës së gjithmbarshme në komunitet për atë se në ç’drejtim janë duke lëvizur vendet. Dhe mendoj se kemi nevojë për këtë. Përndryshe pasojat vendore dhe ndërkombëtare do të jenë shumë, shumë të rrezikshme. Kemi parë tashmë sesi shumë njerëz po largohen prej këtij rajoni pa shpresë për një të ardhme më të mirë, dhe mendoj që kriza të tjera vetëm sa do të nxisin më shumë njerëz të heqin dorë nga shpresat për ndryshime pozitive.
NP: Miodrag Marinković, drejtor i Qendrës për Veprime Afirmative Shoqëror (CASA), dhe Ramadan Ilazi, udhëheqës i hulumtimeve në Qendrën Kosovare për Studime të Sigurisë (QKSS) në mini-debatin e New Perspektivës.
